Ils mais da stà sun ils mais cha no vain adachar in fuorma tuot speciala: ils dis sun lungs, glüminus e sulaglivs. Id es il temp da far cul fain, id es il temp da racolta. In üna regiun agricula nu mancan proverbis, chanzuns e raquints chi descrivan la vita paurila da mincha di. Quai es uschè eir in quella chanzunetta cha meis bap tschüblaiva o chantinaiva cur ch’el giava a güdar a far cul fain a nona e bapsegner: „Aint in Lavèr ed aint in Lavèr là eiran trais bels mattuns; ed oura sur Chomps ed oura sur Chomps aldaivna cul gratun“. Dad uffant am daiva adüna da buonder, che mâ cha quai sarà: ün gratun. Plü tard suna lura gnüda a savair cha quai es quella tscherta benna cun duos roudas per ir cun ladüm. Chi cugnuoscha amo la savur da ladüm, quel parfüm dischagreabel e penetrant chi imprometta però buna racolta? Illa chanzunetta vegnan descrits «trais bels mattuns»: L’ir cun ladüm survain quatras ün aspet plü nöbel e bel. La lavur paurila, eir la plü simpla, vain glorifichada cul purtret dals giuvens attractivs cha no’ns imaginain cun lur triainzas vi dad aldar.
Scha nos immaint va inavo a temps passats, schi d’instà pensaina sainza fal vi da la racolta dal gran. Ils ramoschans sun cun radschun superbis cha lur cumün es stat dürant generaziuns e generaziuns il graner d’Engiadina. Ils graners però douvran ün clima süt e chod. E cul chod e la süttina va man in man sper il plaschair eir il privel da fö.
Dürant il 19avel tschientiner es il cumün da Ramosch dvantà victima da trais gronds incendis. Dal 1880 e dal 1881 perfin duos jadas al medem di – als 16 lügl. Quels fös han desdrüt üna gronda part dal cumün. La tragedia es statta immensa. Üna duonna plü sensibla, tuottafat innozainta, ha dal 1880 stuvü portar la crusch da la cuolpa da l’incendi. In quel möd ha ella trat il cumün our da la buoglia finanziala.
Quant dastrusch cha abundanza cun racolta e s-charsdà tras destrucziun as rechattan üna da l’otra, illustrescha il bel raquint Antigone in Engiadina dal scriptur Balser Puorger (1864-1943), i’l qual il narratur ans quinta l’istorgia dal fö da Ramosch dal 1880.
Dain il pled al narratur: « El festina tuot que ch’el po, el vol ir amo duos voutas sü munt per fain. – Co ch’el süja! Id ais sül mezdi, e’l solai dà fich chod, e’l caluoster festina, festina, el ais tuot in aua, ch’ün guot non po spettar a tschel. – Uossa ha’l fini; el dà svelt amo ün pêr splatütschadas sül tom. ‹Per Not Bos-cha ais que bun avuonda›, pensa el e metta la pala sül giavè e vol ir. In quella sbraja üna vusch sur il mür d’sunteri aint. ‹Fö! Fö! – Fö sü Bügl sura!› Il caluoster bütta qua la pala e va als rabats a sunar sain da stuorn. La paca glieud chi ais nel comün cuorra sü vers Bügl sura. La chasa da Sar Jachen Martin ais fingià tuot in flamma ed eir quella da duonna Anna Corv cumainza ad arder. La glieud sülla prada maigra e süls munts vezza ad ir sü il füm e las flammas e bütta our da man l’arma e cuorra vers chasa. Che spettacul terribel! Causa la granda sechüra ed ils blers s-chandlers d’laina secha intuorn las chasas, il fö as derasa con granda sveltezza dad üna vart e da tschella. In pac momaint sun desch chasas in fö.»
(in: La glieud da Schilana ed oters raquints, p.102-103, reediziun 2012)
Id es üna cronica exacta ed exemplara, plajada in ficziun; il lectur survain in fuorma fich intensiva ün purtret dad ün cumün da paurs cul bun ed il mal da las forzas dal vent e dal sulai.
Aint in Laver, aint in Laver,
Era trais bes mattuns;
Oura sur Chomps, oura sur Chomps
Al devna cu'l gratun.
(in: Crestomazia XI, 254)
